با توجه به روزافزون شدن اهمیت آب، تجارت آب مجازی و چالش‌های آن قرار است برای اولین بار در تهران بررسی شود و سال آینده کارشناسان و متولیان این امر در هلند گردهم می‌آیند و دو سال آینده نیز مصر میزبان کارشناسان حوزه آب خواهد بود.
تهران – اقتصاد برتر-۹ اردیبهشت ۹۶
عباس عراقچی در کنفرانس بین‌المللی آب مجازی با اشاره به این مساله گفت: شاید در این کنفرانس نیاز به تکرار این حقیقت نباشد که امروز بسیاری از کشورها یا با بحران کمبود آب شیرین مواجه هستند و یا در آستانه تنش آبی قرار دارند، وضعیتی که دارای عواقب سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی است.
معاون وزیر امور خارجه گفت: قراردادها و توافق‌نامه‌ها به منظور تقسیم آب رودخانه های بین‌المللی همچون هیرمند و اروند رود، گاها یک دهه زمان می‌برد و تجارت آب مجازی نیز دارای پیچیدگی‌های بسیار زیادی است.
وی ادامه داد: تصور ما بر آن است که این حقیقت به درستی از سوی جامعه اعم از قاطبه مردم و حتی نخبگان به درستی مورد فهم واقع نشده است و بنابراین تا زمانی که درک عمیقی در جامعه بشری نسبت به ارزش و اهمیت این ماده حیاتی شکل نگیرد و روند کمبود آب به عنوان خطری جهانی و نه فقط برای کشورهای کم آب به طور ملموس مورد توجه قرار نگیرد بر دامنه بحران‌ها و تنش‌های آبی افزوده شده و مسیر توسعه بشری با ناهمواری‌های جدی مواجه خواهد شد.
عراقچی با اشاره به نخستین گام در راستای احیای وضعیت آب افزود: قدم نخست در ارتقاء درک جوامع بشری نسبت به آب ایجاد بسترهای مناسب اطلاع‌رسانی عمومی پیرامون ابعاد آب این دغدغه‌ها و نگرانی‌ها در سطوح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی است؛ در شرایطی که سازمان ملل متحد یکی از اهداف توسعه پایدار را دستیابی همه انسان‌ها به آب سالم و کافی قرار داده است.
وی اضافه کرد: عموم جوامع بشری می‌بایست از طریق بکارگیری شیوه‌های متناسب علمی به این درک مشترک دست یابند که توسعه آینده در گرو بهبود وضعیت آب است.
معاون وزیر امور خارجه همچنین به نقش آموزش در این خصوص اشاره و اظهار کرد: آموزش و تربیت شهروندان و شبکه‌های متعدد و متنوع جوامع مدنی در خصوص اصول نظم و انتظام سیاست‌های آبی، وضعیت کمی و کیفی آب، شیوه افزایش بهره‌وری، طرح‌ها و پژوهش‌های آب محور و … ضرورت یک اطلاع‌رسانی هدفمند به شمار می‌آید که این اطلاع‌رسانی هدفمند و همه جانبه باید جامعه را به این درک محوری هدایت کند که آب به عنوان مایه حیات عامل توان‌بخش توسعه اجتماعی، منبع رفاه و پیشرفت و بالاخره عاملی برای صلح و همکاری در وضعیت بحران قرار دارد.
وی تاکید کرد: بحران آب همه بشریت را به سمت عقب‌افتادگی، پس رفت و از همه مهم‌تر بی‌ثباتی و مناقشه پیش می‌برد و در این مسیر تفاوتی بین کشورهای برخوردار یا غیر برخوردار ازمنابع آبی وجود ندارد.
عراقچی گفت: آگاهی بخشی نسبت به بحران آب می‌بایستی معطوف به چالش‌های بلافصل و نزدیک بوده و بتواند عواقب غیر قابل اجتناب بحران آب بر امنیت اجتماعی، ثبات سیاسی و پایداری محیط زیست در سطوح کشوری، منطقه‌ای و بین‌المللی را تشریح و تبیین کند، بنابراین رشد آگاهی یک مسئولیت جهانی و بین‌المللی است و شامل کشورهای پر آب نیز می‌شود.
دیپلماسی آب چیست ؟
وی همچنین به دیپلماسی آب اشاره و خاطر نشان کرد: ماهیت آب به گونه‌ای است که در یک مکان ساکن نبوده و به صورت جاری از جایی به جای دیگر تغییر مکان می‌دهد این ویژگی در کنار اهمیت مرزهای ملی در چشم‌انداز جغرافیای سیاسی جهان موجب شده تا اختلاف و درگیری یا همکاری و مذاکره بر سر منابع آب و نحوه مدیریت آن وجود داشته باشد که به آن دیپلماسی آب می‌گویند.
وی همچنین اظهار کرد که وجود بیش از ۲۶۰ حوزه رودخانه‌ای فرامرزی در میان ۱۵۰ کشور، تاثیر غیر قابل انکاری بر روابط دیپلماتیک این کشورها می‌گذارد و علی‌رغم دگرگونی‌های بی‌سابقه در صحنه ژئوپلوتیک جهانی هنوز در بیشتر مناطق جهان آب یک عنصر کلیدی در سیاست خارجی کشورها بوده و در آینده اهمیت آن نیز بیشتر خواهد شد.
معاون وزیر امور خارجه همچنین به منازعاتی که تا کنون بر سر مسائل آب رخ داده اشاره‌ای داشت و گفت: مثال‌های متعددی از منازعات بر سر آب وجود دارد که موضوع آنها از ایجاد محدودیت بر سر منابع آب‌های فرامرزی تا آلودگی آب‌های سطحی و زیر زمینی را شامل می‌شود که اختلافات ارضی و مرزی، چالش‌های امنیتی و مهاجرت گروه‌های انسانی ناشی از کم‌آبی مسائل اساسی هستند که با آب و موضوعات مرتبط با آن پیوند دارند.
عدم مدیریت پایدار آب توسعه کشورها را تهدید کرده و ثبات و امنیت منطقه‌ای و حتی بین‌المللی را با چالش بزرگی روبرو می‌کند.
عراقچی گفت: اما در نقطه مقابل و به گواه مدارک و مستندات تاریخی کشورها در موارد متعددی که تعداد آنها بیشتر از جنگ و مناظره است به همکاری و حل و فصل مسالمت آمیز منازعات بر سر آب اقدام کرده‌اند.
وی ادامه داد: قراردادها، پیمان‌ها و توافق‌نامه‌های متعددی به منظور تقسیم آب رودهای بین‌المللی و فرامرزی یا مدیریت بر نحوه کشتیرانی و کنترل آلودگی‌های آب‌های مشترک میان کشورها به امضا رسیده که برای امضای برخی از این قراردادها همچون هیرمند میان ایران و افغانستان و یا اروند رود میان ایران و عراق چندین دهه زمان صرف شده است.
معاون وزیر امور خارجه افزود: نقش این قراردادها و توافق‌نامه‌ها در جلوگیری از جنگ‌ها و گسترش منازعات ارزش آنها را در مقایسه با هزینه‌ها و امتیازات رد و بدل شده میان کشورها توجیه و اثبات می‌کند.
دیپلماسی آب های فرامرزی
عراقچی درباره دیپلماسی آب‌های فرامرزی نیز گفت: دیپلماسی آب‌های فرامرزی یا آب‌راه‌های بین‌المللی همواره اهمیت بسیاری داشته است اما در زمان حاضر که جهان با کاهش تدریجی سرانه آب در اثر افزایش تقاضا و تغییرات اقلیمی روبرو است دیپلماسی آب ابعاد و گستره‌های جدیدی نیز پیدا کرده که یکی از آنها دیپلماسی آب مجازی ناشی از تجارت آب مجازی است.
وی با اشاره به این موضوع تاکید کرد: تجارت آب مجازی دارای پیچیدگی‌های بسیاری است که یکی از این پیچیدگی‌ها به مسائل مرتبط با آب‌های فرامرزی مربوط می‌شود. نیل به سیاستی همخوان و مدیریت جمعی در حوزه‌های آبریز مشترک نکته‌ای کلیدی است و کشورها در خصوص حوضه‌های آبریز مشترک گزینه‌ای جز همکاری ندارد؛ پیچیدگی دیگر در تجارت آب مجازی به آسیب‌پذیری کشورها در وابستگی به واردات موارد غذایی از طرف‌های غذایی در مقابل سیاست‌های خودکفایی غذایی باز می‌گردد که بیانگر نوعی مباینت میان تجارت آب مجازی و پارادایم خود کفایی است.
معاون وزیر امور خارجه در پایان گفت: بهره‌مندی از رویکرد آب مجازی و پیگیری سیاست امنیت غذایی و مقابله با محدودیت‌های آبی و اکولوژیکی تنها با مفروض دانستن ثبات و امنیت سیاسی متصور است و نیل به توافق منطقه‌ای جهانی در خصوص تجارت آب مجازی ناظر بر حساسیت‌های موجود در این بخش است که سیاست‌گذاران حوزه آب لازم است ضمن توجه اساسی به این امر غلبه بر معضل فقدان نهادها و زیرساخت‌های لازم ابرازهای حقوقی و مالی توانمندسازی مدیریت آب کشور از حیثیت دانش، مهارت و تجهیزات به هدف نظارت دسترسی به منابع آب و استفاده بهینه و پایدار از آن را در دستور کار خود قرار دهند.
آب مجازی چیست ؟
آب مجازی یا غیرمستقیم، آبی است که در مراحل مختلف تولید یک کالا استفاده می‌شود و با این شرایط برای تجارت آب مجازی باید کالاها و محصولات کشاورزی را تولید کنیم که آب کمتری نیاز دارند و در مقابل کالاهایی وارد کنیم که برای تولید آنها به آب بیشتری نیاز دارند و آنچه مسلم است استفاده از تجارب کشورهای مختلف می‌تواند زمینه را برای عبور از بحران آب فراهم کند.
آب مجازی ابزاری جدید در دنیا ،یکی از ابزارهایی که در دهه اخیر موردتوجه کشورهای جهان قرارگرفته است، تجارت آب مجازی است. آب یک نهاده مهم و حیاتی در تولید محصولات کشاورزی و همچنین بسیاری از محصولات صنعتی و خدماتی است. هر واحد تولید این محصولات دربرگیرنده مصرف مقادیر متشابهی آب بوده که از آن با عنوان آب مجازی ( Virtual Water )یاد می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، آب مجازی مقدار آبی است که یک فرآورده کشاورزی یا تولید صنعتی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان مصرف می‌کند. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف‌شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به‌عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.
براساس آمار اعلام شده در حدود سه دهه گذشته (سال ۱۹۸۶ تا ۲۰۱۱ میلادی) میزان صادرات آب مجازی در جهان از ۴۳۸ میلیارد مترمکعب به ۹۸۹ میلیارد مترمکعب افزایش یافته است؛ در این میان آمریکا با ۳۴ درصد بیشترین سهم صادرات آب مجازی و کشورهای آفریقایی با ۸/ ۳ درصد کمترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.
برخی از کشورها روند متفاوتی را در این زمینه در پیش گرفته‌اند؛ در این خصوص می‌توان به ژاپن اشاره کرد. این کشور سالانه ۲۱ میلیارد مترمکعب آب برای تولید محصولات کشاورزی مصرف می‌کند؛ اما در مقابل با صادرات محصولات کشاورزی خود، سالانه ۹۰ میلیارد مترمکعب آب به سایر کشورها صادر می‌کند.
این استراتژی برای ژاپنی‌ها نگران‌کننده نیست، چون این کشور از یکسو میزان بسیار زیادی آب دارد اما از طرف دیگر مساحت زمین‌های کشاورزی آنها کم است. داشتن این حجم بالای تولید محصولات کشاورزی، نشان‌دهنده بالا بودن بهره‌وری کشاورزی در این کشور است که توانسته ژاپن را به یکی از کشورهای اصلی در صادرات آب مجازی بدل کند.
اما در میان کشورهای خاورمیانه سالانه یک میلیارد مترمکعب آب به‌صورت مجازی جابه‌جا می‌شود، با این حال کشورهای خاورمیانه معادل ۳۵۰ میلیون مترمکعب آب به‌صورت مجازی از کشورهای آسیای میانه، ۵۶۷ میلیون مترمکعب آب از اروپای شرقی و ۲ میلیارد و ۷۲۳ میلیون مترمکعب آب مجازی نیز از آسیای جنوب شرقی وارد می‌کنند.
با توجه به روزافزون شدن اهمیت آب، تجارت آب مجازی و چالش‌های آن قرار است برای اولین بار در تهران بررسی شود و سال آینده کارشناسان و متولیان این امر در هلند گردهم می‌آیند و دو سال آینده نیز مصر میزبان کارشناسان حوزه آب خواهد بود.
وزیر جهاد کشاورزی گفت: از نظر آب مجازی، ایران یکی از کشورهای واردکننده آب محسوب می‌شود.
محمود حجتی، وزیر جهاد کشاورزی در اولین کنفرانس بین‌المللی آب مجازی که در اتاق بازرگانی ایران برگزار شد، گفت: بیش از ۹۰درصد تولیدات گیاهی کشور وابسته به آب بوده که با انجام عملیات آبیاری، تولید می‌شوند. مدیریت تامین مصرف آب در تاریخ کشاورزی این سرزمین قدمت تاریخی دارد. کشاورزان این سرزمین به اهمیت و نقش آب در کلیه ادوار در این سرزمین پی برده‌اند.
وی ادامه داد: بخش کشاورزی با تامین مواد غذایی مورد نیاز کشور،همچنین صادرات، اشتغال و حفظ منابع طبیعی یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور محسوب می‌شود.
وی همچنین ادامه داد: در این سیاست‌ها اهدافی نظیر کاهش سطح زیرکشت گندم به لحاظ پایدار کردن کشاورزی و حمایت از کشت برنج منحصرا در شمال کشور، توسعه سطح زیرکشت پاییزه چغندر قند و حفظ سطح کشت بهاره، استفاده از سیاست‌های آب مجازی در تولید محصولاتی که امکان تولید کافی در کشور فراهم نباشد و افزایش سطح زیر کشت دانه‌های روغنی به خصوص کلزا و گسترش آن در تناوب گندم و جو آبی و دیم و… لحاظ می‌شود.
